نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته اقتصاد نهادگرا، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 استاد اقتصاد، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

شکست مکرر سیاست­های تعدیل ساختاری در ایران، این باور رایج بین شوک­درمان­گرهای اقتصادی را که «برنامه تعدیل ساختاری تنها چاره مسائل اقتصادی و سیاسی ایران است» به چالش جدی کشیده است. هدف از این مقاله بررسی ریشه­های اقتصادی اتخاذ نسخه شکست­خورده شوک­درمانی و تکرار آزمون و خطای نافرجام این سیاست­ در طول بیش از سه دهه گذشته در اقتصاد ایران است. مقاله حاضر با روش هنر علم اقتصاد- یعنی با مسئله­محوری و لحاظ زمینه بومی به­ جای راه­حل­محوری و اقتباس ترجمه­ای سیاست­ها از بافت دیگر- و کاربست عوامل 8گانه مؤثر بر ایجاد و تحکیم دموکراسی همچون جامعه مدنی، تکانه­ها و بحران­ها، منابع درآمد و ترکیب ثروت، نهادهای سیاسی، نابرابری بین گروه­ها، طبقه متوسط، جهانی شدن و اینترنت به بررسی پیامدهای اقتصادیِ سیاست­ تعدیل ساختاری و شوک­درمانی در ایران پرداخته و نتیجه می­گیرد که شوک­درمانی در اقتصاد ایران روی عوامل مذکور چنان اثر گذاشته است که جامعه را از ظرفیت‌های ایجاد و استقرار دموکراسی دور کرده است. با توجه به اینکه، سیاست تعدیل ساختاری بسترساز فقر، بیکاری، رکود تورمی، فلاکت و در نتیجه خشونت بوده است هیچ اراده جمعیِ مختار، خواهان استقرار و برپایی این سیاست­ها با آرای خودخواسته مگر با تحمیل غیردموکراتیک آن نیست. نظر به این مسئله، در این نوشته، برای امکان­پذیر کردنِ ایجاد و تحکیم تصمیم­سازی­های مشارکتی و دموکراتیک در عرصه اقتصاد «بایدها»ی برآمده از شواهد تجربی و نظری را مطرح می­کنیم که تمکین به آن­ها می­تواند زمینه­ساز گذار از شرایط موجود به شرایط مطلوب باشد. از جمله آن­ها می­توان به 1) اذعان به قرار داشتن در بحران، پذیرفتن مسئولیت، حصارسازی و تغییرگزینشی 2) دیوان­سالاری خودگردان متکی به جامعه و امکان دادن به آزمون بدیل­های یک سیاست شکست­خورده 3) استفاده فعال و منتقدانه از تجربه دیگران، خودسنجی واقع­بینانه و صبور بودن در برابر ناکامی ملی تا زمان رفع مسائل و 4) جامعه قوی، سازمان­یافته، با توان حل معضل سواری مجانی اشاره کرد. مقاله به این نکته هم توجه می­دهد که برنامه‌ریزی برای گذار، باید با درک از منطق دولت طبیعی که نظم دسترسی محدود به تصمیم و تخصیص منابع را مستقر می­کند، همراه باشد؛ چراکه در غیاب این مهم- آن­طور که در چارچوب رویکرد اقتصاد متعارف روی می­دهد- به اسم برنامه گذار، جامعه را گرفتار خشونت و آشوب بیش­تر می­کنیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

استیگلیتز، جوزف و چارلتون، هنری. (1387). تجارت منصفانه برای همه. ترجمۀ مسعود کرباسیان. چاپ اول. تهران: چشمه.
استیگلیتز، جوزف و کارلا، هاف. (1382). نظریه اقتصادی مدرن و توسعه، در مجموعه مقالات پیشگامان توسعه، گردآوری و تدوین جرالد میر و جوزف استیگلیتز. ترجمه غلامرضا آزاد (ارمکی). چاپ اول. تهران: نی.
استیگلیتز، جوزف. (1384). جهانی­سازی و مسائل آن. ترجمۀ حسن گلریز. چاپ سوم. تهران: نی.
استیگلیتز، جوزف. (1395). بهای نابرابری: جامعه دوقطبی و نابرابر چگونه آینده ما را به خطر می‌افکند؟. ترجمه محمدرضا فرزین و یکتا اشرفی. چاپ اول. تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
استیگلیتز، جوزف. (1395). درس‌های بحران شمال اقیانوس اطلس برای نظریه و سیاست اقتصادی، مجموعه مقالات در کتاب آنچه اقتصاد از بحران آموخت. ترجمه احسان خاندوزی و علیرضا اشرفی احمدآباد. چاپ اول. تهران: امام صادق (ع).
اوانز، پیتر. (1382). توسعه یا چپاول، نقش دولت در تحول صنعتی. ترجمعه عباس زندباف و عباس مخبر. چاپ دوم. تهران: طرح نو.
اولسون، منسور. (1388). استبداد، مردم­سالاری و توسعه، مجموعه مقالات کتاب دولت، فساد و فرصت­های اجتماعی. ترجمه حسین راغفر. چاپ دوم. تهران: نقش­ونگار.
اولسون، منسور. (1402). فراز و فرود ملت­ها. ترجمۀ محمد فاضلی و جعفر خیرخواهان. چاپ اول. تهران: روزنه.
تاکمن، باربارا. (1402). تاریخ بی­خردی. ترجمۀ حسن کامشاد. چاپ هفدهم. تهران: کارنامه.
دال، رابرت. (1399). دربارۀ دموکراسی. ترجمۀ حسن فشارکی. چاپ اول. تهران: شیرازه.
دایموند، جرد. (1401). آشوب: نقاط عطف برای کشورهای بحران­زده. ترجمه اصلان قودجانی. چاپ چهارم. تهران: طرح نو.
رودریک، دنی. (1397). یک علم اقتصاد، تجویزهای بسیار. ترجمه هادی ورتابیان کاشانی. چاپ اول، تهران: معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصاد و دارایی.
سندل، مایکل. (1403). استبداد شایسته­سالاری. ترجمۀ صبا نوروزی. چاپ ششم. تهران: کتاب پارسه.
شاکری، عباس و باقرپور اسکویی، الناز. (1402). بررسی ماهیت تورم در اقتصاد ایران: رویکرد همدوسی موجکی. پژوهش­های اقتصادی ایران، 28(94)، 47-79.
شاکری، عباس. (1395). مقدمه­ای بر اقتصاد ایران. چاپ اول. تهران: رافع.
شاکری، عباس. (1397). آدرس­های غلط و مسئولیت­گریزی­های رندانه، نگاهی به شوک‌درمانی در بحران­سازی نقدینگی.
عجم­اغلو ، دارون و رابینسون، جیمز. (1399). باریک راه آزادی. ترجمه سیدعلیرضا بهشتی و جعفر خیرخواهان. چاپ سوم. تهران: روزنه.
عجم­اغلو، دارون و جانسون، سایمون. (1402). قدرت و پیشرفت. ترجمۀ میرجواد سیدحسینی. چاپ دوم. تهران: پارسه.
عجم­اغلو، دارون و رابینسون، جیمز. (1398). ریشه­های اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی. ترجمه جعفر خیرخواهان و علی سرزعیم. چاپ چهارم. تهران: کویر.
فریدمن، میلتون. (1401). سرمایه­داری و آزادی. ترجمه غلامرضا رشیدی. چاپ هشتم. تهران: نی.
کاستلز، مانوئل. (1401). شبکه­های خشم و امید: جنبش­های اجتماعی در عصر اینترنت. ترجمه مجتبی قلی­پور. چاپ هشتم. تهران: مرکز.
کاظمی­پور، عبدالمحمد و گودرزی، محسن. (1401). چه شد؟ داستان افول اجتماع در ایران. چاپ اول. تهران: اگر.
کلاین، نائومی. (1398). دکترین شوک: ظهور سرمایه­داری فاجعه­محور. ترجمه مهرداد شهابی و میرمحمود نبوی. چاپ چهارم. تهران: اختران.
کوران، تیمور. (1399). حقایق نهان، دروغ­های عیان: پیامدهای اجتماعی تحریف ترجیح. ترجمه سیدحامد بهشتی. چاپ اول. تهران: روزنه.
کیس، آنه و دیتون، آنگس. (1403). مرگ­های از سر ناامیدی و آینده سرمایه­داری. ترجمۀ فریبا مؤمنی و فرشاد مؤمنی. چاپ اول. تهران: نهادگرا.
گریفین، کیت. (1384). راهبردهای توسعه اقتصادی. ترجمۀ حسین راغفر و محمدحسین هاشمی. چاپ سو. تهران: نی.
لیست، فردریک. (1387). نظام طبیعی اقتصاد سیاسی، اقتصاد ملی و اقتصاد جهانی، تجانس و تعارض­ها. ترجمه ناصر معتمدی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
مؤمنی، فرشاد. (1386). اقتصاد ایران در دوران تعدیل ساختاری. چاپ اول. تهران: نقش­ونگار.
مؤمنی، فرشاد. (1394). اقتصاد سیاسی توسعه در ایران امروز. چاپ اول. تهران: نقش­ونگار.
مؤمنی، فرشاد. (1396). عدالت اجتماعی، آزادی و توسعه در ایران امروز. چاپ اول. تهران: نقش‌ونگار.
مؤمنی، فرشاد. (1396). متن پیاده­شده از سخنرانی در جمع انجمن اسلامی دانشگاه تهران.
میردال، گونار. (1400). توسعه چیست؟ مجموعه مقالات کتاب تصور عصر پساتوسعه. ترجمه محمد ملاعباسی. چاپ سوم. تهران: ترجمان.
نورث، داگلاس. (1379). ساختار و دگرگونی در تاریخ اقتصادی. ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی. چاپ اول. تهران: نی.
نورث، داگلاس. (1385). نهادها تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی. ترجمه محمدرضا معینی. تهران، سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور.
نورث، داگلاس. (1397). فهم فرایند تحول اقتصادی. ترجمه سعید مهاجرانی و زهرا فرضی‌زاده. چاپ دوم. تهران: نهادگرا.
وبر، ایزابلا. (1401). چین چگونه از شوک­درمانی گریخت. ترجمۀ فرزانه چهاربند. چاپ اول. تهران: نهادگرا.
هابز، توماس. (1401). لویاتان. ترجمه حسین بشیریه. تهران: نی.
هایک، فردریک. (1401). راه بردگی. ترجمه فریدون تفضلی و حمید پاداش. چاپ پنجم. تهران: نگاه معاصر.
هیرشمن، آلبرت. (1382). خروج، اعتراض و وفاداری. ترجمه محمد مالجو. چاپ اول. تهران: شیرازه.
هینز، جفری. (1401). مطالعات توسعه. ترجمه رضا شیرازی و جواد قبادی. چاپ سوم. تهران: آگه.
Colander, D. (2001). The lost art of economics, in David Colander, The lost art of economics: Essays on economics and economics profession cheltenham and northampton: Edward Elgar, 19-26.
Elliott, J.E. (1978). Institutionalism as an approach to political economy. Journal of Economic Issues, 1(1), 91-114.
Evans, P. (2004). Development as institutional change: The Pitfalls of monocropping and the potentials of deliberation. 38(4), Dec.
North, D.C. (1992). The new institutional economics and development, Washington University.
North, D.C., Wallis, J.J. & Weingast, B.R. (2006). A conceptual framework for interpreting recorded human history. December, NBER, Working Paper Series, No. 12795.
Rodrik, D. (2006). Good bye Washington consensus, hello Washington confusion? A review of the world bank’s economic growth in the 1990”s”: Learning from a decade of reform. Jounal of Economic Literature, vol. XLIV(December), 973-987.
Streeten, P. (2000). What’s wrong with contemporary economics? available at www.vazolini.org.b/seminariousp2000/paulstreeten.pdf